Tarihi Değiştiren İmparatorluklar

Dört İmparator Yılı boyunca devam eden iç savaş ve gerginlikler, İtalyan orta sınıfından gelme, açık sözlü ve saygın bir asker olan Vespasian’ın 11 Temmuz 69’da kendi askerleri tarafından imparator ilan edilmesiyle sona erdi. İngiltere ve Filistin’deki ayaklanmaları bastırmasıyla askeri kabiliyetlerini perçinlemiş olan bu yıllanmış asker, ordunun desteğini hiçbir zaman kaybetmedi. Zaten Dört İmparator Yılı ordu içindeki fraksiyonların kendi adaylarını imparator yapmak için giriştikleri komploların toplamından başka bir şey değildi.

İmparatorların kişisel güvenliğini sağlamaktan sorumlu pretoryanlar, Roma tarihi boyunca iktidar sahibini belirlemede kilit rol oynadı.

Belki de imparatorluğun felsefesini en güzel şekilde, I. Darius’un lahitinin üzerine kazılan şu vecize özetliyordu:

“Yüce yaratıcının desteğiyle; adalete inanıyor, haksızlığı lanetliyorum. Arzum, hiçbir zayıfa güçlüler tarafından haksızlık yapılmamasıdır…”

“Persepolis’in altınları çöldeki kumlar kadar. Hem onları hem de intikamımızı al!”

Neredeyse on yıl kadar kısa bir süre içinde ülkesini imparatorluğa dönüştüren Cyrus’un sırrı, askeri kabiliyetinden ziyade, günümüz uluslararası ilişkiler jargonunda ‘yumuşak güç’29 (soft power) olarak bilinen yaklaşımı dönemine uyarlayabilmiş olmasında yatıyordu. Ele geçirdiği topraklarda dini hoşgörüyü tesis ederek kalpleri kazanma yoluna gitmiş, adını taşıyan fermanda da dile getirildiği gibi, tebaasına köleliği kaldırma, can ve mal güvenliğini sağlama garantisi vermişti. Bir diğer başarısıysa ele geçirdiği toprakların yöneticilerini iç işlerinde bağımsız bırakarak, günümüzün en popüler kamu yönetimi uygulamalarından olan yerinden yönetim ilkesini hayata geçirme basiretini gösterebilmesiydi. İmparatorluğun sınırları içerisinde süratli bir iletişim ve ulaşım sağlamak için yaptırdığı ve toplam uzunluğu 2 bin 400 km’yi bulan Kral Yolları da cabasıydı.

M.Ö. 323–300 İskender’in ölümüyle imparatorluk iç savaşa sürüklendi ve İskender’in generallerinin başında bulunduğu parçalara (I.Antigonus/Makedonya ve Yunanistan, I.Ptolemy/Mısır, I. Seleucus/Asya) bölündü.

İmparatorluğun Seyir Defterinden

İskender doğduğunda, Makedonya, Yunan şehir devletçiklerinden biriydi. Güney Florida Üniversitesi’nden Prof. Dr. William Murray’a göre, diğer devletçiklerin sakinleri Makedonları geri bir kültürün temsilcileri olarak görüp aşağılardı. Bu yaklaşım, Makedonları tüm Yunan yarımadasını ele geçirme yönünde motive etmişti.
Batı Avustralya Üniversitesi’nden Prof. Dr. Brian Bosworth’a göre, Makedon İmparatorluğu’nun ilk harcını atan, İskender’in babası II. Philip’ti. II. Philip, zengin altın madenlerinden gelen servetle dönemin en güçlü ordusunu kurarak topraklarını genişletmeye başlamıştı.
Prof. Dr. Murray, imparatorluğun bu kadar hızlı genişlemesinin sebeplerinden biri olarak İskender’in tutkularını gösterir. Ona göre Makedon İmparatoru’na en heyecan verici gelen şey, gerçek askerler ve ülkelerle strateji oyunu oynama ve gözünün görebildiği her yeri fethetme tutkusuydu!
Pers İmparatorluğu’nun Makedonya’nın bir numaralı düşmanı olmasının sebebi, Makedonların intikam arzusuydu. Perslerin bir eli, sürekli Yunan yarımadasındaydı. Makedon topraklarını uzunca bir süre işgal etmişler, Makedonlarla Yunanlar arasındaki ihtilafta genellikle Yunanları, bazen de Makedonları destekleyerek, bu iki halkı birbirine kırdırmışlardı.
İskender, 12 yıl süren seferler dizisinde 20 bin km yol kat etti, hiçbir savaşı kaybetmedi ve topraklarının genişliği 5.9 milyon km²’ye ulaşan bir imparatorluğa imza attı.
Makedon İmparatorluğu, İskender’in başa geçmesiyle birlikte tam anlamıyla İskender’in kişisel imparatorluğuna dönüşmüştü. Herhangi bir felsefe, uzun vadeli plan ya da hanedanlık geleneğine yaslanmıyor; sınırları imparatorunun hırsına göre genişliyordu. İmparatoruyla birlikte o da öldü.

İskender’in hayatı ve fetihleri ne kadar olağanüstüyse, yine Grainger’e göre, bunca zahmetin ardından kurulan imparatorluğun böylesine kolay yıkılması da o kadar büyük bir fiyaskoydu. İskender, toplumun refahının doğrudan liderin sağlığına bağlı olduğu bir imparatorluğun başındaydı. Kralı başarısız olduğunda, imparatorluk da kriz geçiriyordu. Bu durum, İskender’den önceki iki asır boyunca hep böyle olagelmişti. Henüz yirmi beş yaşındayken Yunan’ın Mısır’ın ve Pers’in imparatoru olmayı başarmış böylesi parlak bir askeri dehanın, bu kronik sorunu fark edememiş olması, tarihin bir cilvesi olsa gerekti.

Makedon İmparatorluğu neden yıkıldı?

Askeri tarihçi John D. Grainger’e göre İskender’in neredeyse gururlu bir saplantıya dönüştürdüğü dünyayı fethetme hayali, imparatorluğunun merkezini ihmal etmesine neden olmuştu. Bu ihmalden bizzat kendi sağlığı da nasibini almış; savaşlardan, sürekli yaralanmaktan ve sık sık at sırtında iklim değiştirmekten yorgun düşen bünyesi bu yaşam tarzına ancak otuz üç yıl dayanabilmişti. Bunun yanı sıra kendisinden sonra bir varis bırakmaması ya da yetişmiş bir naip atamaması, üstelik bu pozisyona talip olanları da ortadan kaldırması, “İmparatorluk da benimle birlikte ölsün” demekten başka bir şey değildi. Tüm yetkiyi elinde toplayıp iş bölümüne yanaşmaması, imparatorluğun yönetim kademelerinin güdük kalmasına neden olmuştu. Makedonya, İskender’in belkemiğiydi. Ama ordunun sürekli dışarıda savaş halinde olması, imparatorluk merkezini öylesine zayıflatmıştı ki İskender’in ölmesiyle birlikte merkez de sarsılmaya başlamış ve kalan enerjisini Yunanistan’daki karmaşayı kontrol altına almaya ayırmıştı. Nihayetinde İskender’in ölümünden sonra iç savaşlarla geçen elli yılın ardından imparatorluk, resmen ‘tarih’ oldu. Belki de bu anlamda ‘batışı da yükselişi kadar hızlı olan’ imparatorluk unvanını kendisinden 2 bin 270 yıl sonra sahneye çıkacak olan Nazi İmparatorluğu ile paylaşacaktı.

M.Ö. 301’e gelindiğinde İskender’in imparatorluğu, her birinin başında eski bir generalinin bulunduğu üç parçaya bölünmüştü: Mısır’daki Ptoleme Krallığı, Makedon Krallığı ve Suriye Helen Krallığı. Granicus’taki zaferden tam 33 yıl sonra, İskender’in imparatorluğu yok olmanın eşiğine gelmişti. Zaten çok geçmeden bu krallıklar da Makedon İmparatorluğu’nun yerini alacak olan Roma İmparatorluğu tarafından birer birer ele geçirilecekti.